Kategoria: Historia

W czasie II wojny światowej polskie władze na uchodźstwie były uznawane na arenie międzynarodowej. Po wojnie władze te starały się być dla Polonii symbolem nadziei na wyzwolenie kraju spod władzy komunistów.

1 września 1939 r. Niemcy napadły na Polskę, kolejnym ciosem stał się atak ZSRR 17 września tego samego roku. Przekreślił on szanse Polaków na skuteczną obronę przed najeźdźcami. W obliczu klęski prezydent RP Ignacy Mościcki opuścił tereny Rzeczypospolitej i znalazł się w Rumunii. Tam jednak został uwięziony. Wyznaczył na swojego następcę przebywającego w Paryżu Władysława Raczkiewicza.

Prezydent Raczkiewicz kierował polskim rządem na uchodźstwie przez cały okres II wojny światowej: najpierw w stolicy Francji, a po jej zajęciu przez Niemców – w Londynie. Funkcjonowanie na obczyźnie rządu czy prezydenta, gdy kraj jest zajęty przez agresora, jest regulowane przez prawo międzynarodowe.

Kiedy do prezydenta Raczkiewicza dotarły informacje, że alianci zamierzają uznać utworzony przez komunistów rząd za prawowity organ władzy w Polsce, pod koniec czerwca 1945 r. wydał on apel do narodu. „Rząd Polski nie może się zgodzić na narzucenie Polsce ustroju obcego podstawowym pojęciom wolności, porządku prawnego i moralnym tradycjom narodu polskiego” – czytamy w tym dokumencie. Zaznaczono w nim, że prawny rząd i prezydent Rzeczypospolitej są mandatariuszami woli narodu, aż do czasu, gdy odbędą się w Polsce wolne i uczciwe wybory. Deklaracja ta obowiązywała rząd w Londynie przez cały okres jego późniejszej działalności. Rząd aktywnie angażował się w krzewienie wiedzy o zbrodniach dokonywanych przez Sowietów na polskich obywatelach. Chodziło przede wszystkim o Zbrodnię Katyńską.

W 1948 r. ukazało się opracowanie „Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów” z przedmową gen. Andersa, przemycane później do Polski. Drugim aspektem działalności rządu na uchodźstwie było krzewienie i promocja polskiej kultury oraz literatury. W Londynie działały wydawnictwa, księgarnie i biblioteki emigracyjne. Ukazywała się prasa, m.in. „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, tygodnik „Orzeł Biały”.

Przez cały okres PRL, zwłaszcza pod sam jej koniec, ośrodek londyński żywo interesował się wydarzeniami w kraju, organizując pomoc dla opozycji demokratycznej. Przemiany w Polsce dawały prezydentom: Edwardowi Raczyńskiemu (1979-1986) i Kazimierzowi Sabbatowi (1986-1989) nadzieję na zakończenie ich misji.

Sabbat zmarł nagle w Londynie, półtora miesiąca po częściowo wolnych wyborach 4 czerwca 1989 r. Na mocy porozumień Okrągłego Stołu 19 lipca tegoż roku na prezydenta Polski wybrano gen. Wojciecha Jaruzelskiego. 22 lipca na prezydenta na uchodźstwie został zaprzysiężony Ryszard Kaczorowski.

W Polsce zachodziły przemiany. Premierem był opozycjonista Tadeusz Mazowiecki, prezydentem zaś komunista Jaruzelski. Zgodnie ze wspomnianą już odezwą z 1945 r. rząd polski w Londynie chciał zakończyć swoją misję, ale wstrzymywał się z ostateczną decyzją.

Za pierwsze wolne wybory prezydenckie rząd londyński uznał te, które odbyły się na przełomie listopada-grudnia 1990 r. Wygrał je wówczas Lech Wałęsa. 20 grudnia prezydent Kaczorowski wydał dekret o zakończeniu działalności i rozwiązaniu Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie. Dwa dni później na Zamku Królewskim w Warszawie przekazał insygnia prezydenckie swojemu następcy.

W tej ciągłości wyraża się wyjątkowy symbolizm. III Rzeczpospolita nie wynika z PRL, lecz z działalności prowadzonej na obczyźnie.

Anna Malinowska

Ostatecznym celem polityki carskiej miała być całkowita rusyfikacja guberni grodzieńskiej, która miała zostać osiągnięta poprzez niedopuszczanie nauczania języka polskiego nie tylko w szkołach rządowych, ale także w prywatnych oraz niszczenie tajnych szkół metodami represyjnymi.

Cała gubernia grodzieńska pokryta została siecią polskich tajnych szkół. Podobna sytuacja była w innych guberniach Kraju Północno-Zachodniego. Aktywny sprzeciw Polaków i Białorusinów wyznania katolickiego, chcących uczyć swoje dzieci czytać i pisać po polsku oraz domagających się wykładania religii w języku polskim, wywoływał ostrą reakcję ze strony rządu carskiego, który jak już wspomniano, w 1892 roku wydał ukaz, na podstawie którego założycieli i nauczycieli tajnych szkół karano w trybie administracyjnym.

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Imperium Rosyjskiego i carska administracja Kraju Północno- Zachodniego, bezwzględnie rozprawiając się z tajnym nauczaniem w języku polskim, jednocześnie prowadziły działania mające na celu definitywne wyeliminowanie go ze sfery użytku publicznego.

24 czerwca 1893 roku zwierzchnik Kraju Północno-Zachodniego pisał do gubernatora grodzieńskiego: „Na skutek polskiej rebelii, która przeniknęła również do zachodnich guberni, rząd uznał za uzasadnione zaopatrzyć w niektóre specjalne pełnomocnictwa wyższe władze tych guberni w osobie generała-gubernatora, aby mógł pilnie śledzić przejawy wszelkiej polskiej propagandy i razem z tym dać tej władzy prawo do stosowania odpowiednich środków karnych”.

Do katalogu wykroczeń o charakterze politycznym włączono również używanie języka polskiego w miejscach publicznych, w oficjalnych kontaktach z osobami urzędowymi, na zebraniach publicznych, w służbowych i publicznych pomieszczeniach, na spacerach, podczas widowisk, w kawiarniach, cukierniach, w sklepikach i w sklepach. Nie zważając jednak na obowiązujące rozporządzenia, nakładające na winnych ich naruszenia grzywny w trybie administracyjnym, w ostatnich latach, jak zauważył zwierzchnik Kraju Północno-Zachodniego, łamanie obowiązujących przepisów zaczęło się powtarzać.

Oaza polskości w Grodnie

Polityka rusyfikacji dawała się miejscowym Polakom we znaki. Tak o sytuacji ludności polskiej w Grodnie pod koniec XIX wieku pisał Wacław Sieroszewski: „W ostatniej ćwierci dziewiętnastego stulecia Grodno wydawało się miastem do gruntu zruszczonym. Duch polski nikł, krył się w niepozornych domkach mieszczańskich, wyglądał przez małe okienka znużonym spojrzeniem nękanych rodziców, wystraszonymi oczami gnębionej w rosyjskich szkołach dziatwy. Jedynym cieplejszym i jaśniejszym płomykiem w tym mroku ucisku i zwątpienia był dom Elizy Orzeszkowej. Ku niej zwracały się oczy wszystkich, związanych tu jeszcze w jakikolwiek sposób z polskością. W jej dworku w śródmieściu niedaleko parkowego jaru grało swoiste życie, odbijające fantastycznie od cudzoziemskiego i cudacznego otoczenia nie tylko swym głęboko polskim charakterem, lecz i swą żywością i wysokim umysłowym poziomem”.

W domu Orzeszkowej nadal działał „uniwersytet” dla dziewcząt, odbywały się tajne lekcje dla chłopców z grodzieńskich gimnazjów. W domu były też biblioteka i czytelnia, organizowane poza wiedzą i zgodą ówczesnych władz. Franciszek Godlewski – przyjaciel i częsty gość pisarki w jej domu wspominał po latach: „Ten dom był azylem, dokąd schroniła się dusza polska. Był jakby wyspą, o którą rozbijały się złośliwe fale polityki zaborców, zalewające współczesne życie zwyciężonych”.

Pisarka organizowała w swoim mieszkaniu spotkania z przedstawicielami świata nauki, literatury i sztuki, na które przyjeżdżały wybitne osoby z Warszawy, Krakowa, Wilna, Petersburga i z zagranicy. Eliza Orzeszkowa współpracowała z polskimi stowarzyszeniami. W jej mieszkaniu spotykali się przedstawiciele Grodzieńskiego Towarzystwa Rolniczego i Towarzystwa Dobroczynności. Pisarka prowadziła Kasę Ubogich, wspierała Towarzystwo Opieki nad Dziećmi, organizowała loterie fantowe na rzecz ubogich, opiekowała
się ochronką dla dzieci.

Początek liberalizacji i sprzeciw władz

Przełom w historii oporu Polaków przeciwko przymusowej rusyfikacji w guberni grodzieńskiej przyniósł początek XX wieku. 12 lutego 1902 roku diecezjalny biskup wileński Stefan Aleksander Zwierowicz jako pierwszy otwarcie wystąpił przeciwko rusyfikacji Polaków w rosyjskich szkołach początkowych oraz wydał okólnik zabraniający dzieciom wyznania rzymskokatolickiego uczęszczania do szkół cerkiewno- parafialnych. Po okólniku dzieci katolickie odeszły nie tylko ze szkół cerkiewnych ale również z ministerialnych.

Polityczna sytuacja w kraju zaczęła ulegać zmianie w wyniku częściowej liberalizacji polityki carskiej. Ukazy z 12 grudnia 1904 roku, 17 kwietnia 1905 roku, 1 maja 1905 roku oraz Manifest carski z 17 października 1905 roku zostały przyjęte przez społeczność polską jako zezwolenie na powrót języka polskiego do życia publicznego. 2 maja 1906 roku zwierzchnik Kraju Północno-Zachodniego pisał do gubernatora grodzieńskiego Władimira Kistera: „Imperator zezwolił (…) w guberni grodzieńskiej, w części przylegającej
do Królestwa Polskiego, gdzie są zwarte skupiska ludności polskiej, na wykładanie w jednoklasowych szkołach początkowych języka polskiego, nauczanie religii i arytmetyki po polsku”.

W tymże piśmie zaprosił on gubernatora grodzieńskiego, gubernialnych i powiatowych marszałków szlachty, urzędników Ministerstwa Oświecenia Ludowego na czele z kuratorem Wileńskiego Okręgu Szkolnego na posiedzenie międzyresortowej komisji pod jego przewodnictwem, zaplanowanej na 5 maja. Komisja powinna była określić warunki i wytyczyć granice etnograficzne rejonu, w którym obowiązywać będzie ten ważny akt prawny.

Z przytoczonego pisma widać, że carskie pozwolenie na wykładanie języka polskiego już w swym założeniu nosiło dyskryminacyjny charakter, ponieważ miało obowiązywać tylko w części guberni grodzieńskiej bezpośrednio przylegającej do Królestwa Polskiego.

Na posiedzeniu komisji 5 maja 1906 roku generał-gubernator grodzieński publicznie wypowiedział się przeciwko językowi polskiemu w szkołach początkowych. Według niego, to rosyjska szkoła cały czas była zaniedbywana, więc wszystkie starania powinny być skierowane na jej ulepszenie i umocnienie, a nie na sztuczne wspieranie pragnień narodowych. W charakterze przykładu zdrowej polityki w tej sprawie podał polskie prowincje w Prusach, gdzie Niemcy na pierwszym miejscu stawiają swoją szkołę. „Szybciej można pogodzić się z istnieniem tajnych szkół niż z zachęcaniem do unarodowienia szkoły kosztem rosyjskiej sprawy w tym kraju” – oświadczył gubernator grodzieński.

W końcu posiedzenia skupiono się nad problemem wynikającym z zakazu zajmowania przez Polaków stanowisk nauczyciela ludowego. Gubernialny marszałek szlachty wieleńskiej hrabia Adam Alfred Gustaw Plater zaproponował wystąpienie do Ministerstwa Oświecenia Ludowego z wnioskiem o zdjęcie zakazu zajmowania stanowisk nauczyciela ludowego w Kraju Północno-Zachodnim dla osób pochodzenia polskiego. Protokół zebrania członków ekspedycji, powołanej do zbadania powiatu białostockiego, bielskiego i sokólskiego pod względem etnograficznym, sporządzony 28 czerwca 1906 roku wskazał, że w trakcie badań terenowych wszyscy chłopi wyznania katolickiego zarówno Polacy, jak i Białorusini żądali wprowadzenia języka polskiego do szkół początkowych. Dane te podał w wątpliwość marszałek szlachty powiatu grodzieńskiego Mikołaj Niewierowicz.

17 sierpnia 1906 roku odbyła się druga narada w sprawie ustanowienia w części guberni grodzieńskiej granic etnograficznych, w których do szkół początkowych miał być wprowadzony język polski, a religia i arytmetyka miały być wykładane po polsku. Biorąc pod uwagę dużą ilość podań z białoruskich miejscowości poruszonych wieścią o zezwoleniu na wprowadzenie języka polskiego do szkół początkowych i zdając sobie sprawę z trudności wyjaśnienia ludności wiejskiej, że nie jest ona polskiego pochodzenia, uczestnicy narady doszli do wniosku, że w celu zapobieżenia rozwojowi tajnych szkół w takich miejscowościach i popularyzacji szkół rządowych należy w pewnym stopniu przychylić się do próśb tej części ludności.

Nauczyciele w miejscowościach zwarcie zamieszkałych zarówno przez Polaków, jak i Białorusinów katolickiego wyznania mówiących po polsku powinni być utrzymywani nie ze środków skarbu państwa, lecz ze środków tych osób, które korzystają ze szkół z polskim językiem wykładowym. Zatrudnianie nauczycieli języka polskiego powinno odbywać się za zgodą władz oświatowych, a kandydaci powinni im podlegać i spełniać wymagania obowiązujące nauczycieli.

W powiecie sokólskim przy powtórnym wytyczaniu granic etnograficznych ustanowiono, że ludność polska występuje tam w niewielkich grupach, przeważnie w tak zwanych okolicach, posługuje się dialektem języka białoruskiego, więc powiat sokólski nie podlega włączeniu w skład obszaru, na który rozciąga się rozporządzenie imperatora. W ten sposób z trzech powiatów graniczących z Królestwem Polskim tylko w dwóch – białostockim i bielskim zezwolono na wykładanie języka polskiego w szkołach początkowych. Pozbawienie powiatu sokólskiego prawa do wykładania języka polskiego było decyzją polityczną, niemającą niczego wspólnego z ówczesną rzeczywistością. Statystyka dotycząca polskich tajnych szkół świadczyła, że w tymże powiecie w ostatniej ćwierci XIX i na początku XX wieku ludność polska była bardziej aktywna niż w innych powiatach. 17 grudnia 1905 roku nauczyciel szkoły ludowej w Bagnach w powiecie sokólskim napisał w raporcie: „W każdej (!) wsi powiatu sokólskiego otwarcie istnieje tajna polska szkoła przepełniona dziećmi”.

Na niedokładność grodzieńskich badań etnograficznych zwrócili uwagę kurator Wileńskiego Okręgu Szkolnego baron Boris von Wolf i pomocnik kuratora Aleksiej Bielecki na naradzie w dniu 29 listopada 1906 roku, której przewodził główny zwierzchnik kraju. Uczestniczył w niej nowo mianowany gubernator grodzieński generał major Franz Albert Seyn. „W guberni grodzieńskiej znajdują się punktowe oazy wyłącznie polskiej ludności, na którą, zgodnie z myślą ustawodawcy, należy rozciągnąć darowane przez imperatora łaski, jeżeli w tej sprawie zostanie wydane odpowiednie oświadczenie ze strony tej ludności” – powiedział baron von Wolf.

Sprzeciwił się temu gubernator grodzieński generał major Seyn, przekonując obecnych, że dokładne tłumaczenie rozporządzenia przy wysokiej świadomości inteligencji polskiej i wpływie duchowieństwa bezsprzecznie doprowadzi do polonizacji Białorusinów. Są już tego próby, ponieważ wpływają liczne podania o pozwolenie na otwarcie prywatnych szkół z polskim językiem wykładowym pod nadzorem duchowieństwa, natomiast ziemianie samorzutnie ślą podania o utworzenie towarzystw oświatowych krzewiących kulturę polską w środowisku białoruskim. Gubernator Seyn był zawziętym przeciwnikiem wykładania języka polskiego w szkołach, ponieważ uważał, że przekształci to rządową szkołę rosyjską w polską.

Oskarżony o opieszałe reagowanie na działalność polskich tajnych szkół pristaw 3. stanu powiatu grodzieńskiego w wyjaśnieniu skierowanym do kancelarii gubernatora grodzieńskiego pisał: „Otwarcie polskich szkół w 1906 roku przekształciło się w zjawisko powszechne. Takimi szkołami usiany jest cały nasz Kraj Północno-Zachodni, którego mieszkańcy na czele z księżmi polskimi uważają, że dzięki ukazowi carskiemu o tolerancji religijnej z 17 kwietnia 1905 roku i manifestowi o wolności z 17 października 1905 roku można otwierać bez zezwolenia wszelkiego rodzaju szkoły i uczyć w nich dzieci religii w języku polskim”.

Oprócz tego pristaw twierdził, że w guberni grodzieńskiej we wszystkich powiatach istniały tajne szkoły polskie, lecz nie zostały wykryte z wyjątkiem powierzonego mu stanu i powiatu bielskiego. Przeważająca część duchowieństwa katolickiego wytrwale szukała możliwości poszerzenia wpływów języka polskiego. 12 stycznia 1906 roku na zebraniu księży dekanatu grodzieńskiego postanowiono usystematyzować pracę oświatową i edukacyjną wśród ludności. Planowano otwarcie szkół katolickich we wsiach i zaopatrzenie ich w literaturę religijną oraz podręczniki w języku polskim.

7 czerwca 1906 roku grodzieński isprawnik powiatowy w raporcie dla gubernatora grodzieńskiego donosił, że ks. Dominik Jarosz z kościoła w Ejsymontach Wielkich otworzył polskie tajne szkoły w okolicy Kuliki, we wsiach Ostrów w gminie Gudziewicze i Strzelce w gminie Łunna oraz w miasteczku Łunna. Na rozkaz zwierzchnika Kraju Północno-Zachodniego miejscowa policja prowadziła specjalną obserwację ks. Jarosza.

Za otwarcie tajnej szkoły polskiej we wsi Przewłóka (uroczysko Smowże) w gminie Miżewicze w powiecie słonimskim gubernator wileński 30 marca 1906 roku polecił grodzieńskiemu gubernatorowi nałożenie kar administracyjnych na winowajców. Na księdza proboszcza Bronisława Sarosieka ze Słonimia za pomoc w otwarciu szkoły nałożono grzywnę w wysokości 150 rubli. Chłopa Jerzego Reszkę za nauczanie dzieci w języku polskim skazano na siedmiodniowy areszt policyjny. Rodziców za zorganizowanie i utrzymywanie szkoły bez zezwolenia władz skazano na karę grzywny w wysokości 1 rubla od osoby z ewentualną zamianą na 2 dni aresztu. Księdzu grzywnę później cofnięto. Szkołę wykryto na skutek donosu duchownego prawosławnego z cerkwi w tejże Przewłóce. W donosie napisano, że wszystkie podręczniki w języku polskim przysłano ze Słonimia, a szkoła młode rosyjskie pokolenie wychowuje w polskim duchu.

Tadeusz Gawin

Pierwsza część artykułu

Po upadku powstania styczniowego (1863-1864) nastąpiła gwałtowna rusyfikacja wszystkich szczebli kształcenia i całego życia publicznego. Ratunek przed całkowitym upadkiem kultury polskie społeczeństwo widziało w tajnej oświacie. Była ona rozwijana w całej guberni grodzieńskiej mimo donosów, prześladowań i surowych kar.

Kurs na zniszczenie polskości

Znany polski polityk Leon Wasilewski w artykule poświęconym sytuacji politycznej końca XIX wieku na obszarze Polski i Litwy zajętym przez Imperium Rosyjskie pisał: „Krwawe zdławienie powstania styczniowego tak straszliwie uderzyło w naród polski, że o wznowieniu walki zbrojnej nie mogło być mowy”. Polska rebelia, jak carskie władze nazywały powstanie styczniowe, stała się powodem do wypracowania nowej polityki całkowitego zniszczenia polskości w Kraju Północno-Zachodnim (sześć guberni na terenach b. WKL: wileńska, kowieńska, grodzieńska, mińska, mohylewska i witebska). Dyskryminacyjna polityka wobec Polaków została skonstruowana w taki sposób, by całkowicie wyeliminować ich obecność w życiu społeczno-politycznym, kulturalnym i gospodarczym.

Ukształtowana po upadku powstania styczniowego sytuacja prawna faworyzowała społeczność rosyjską na obszarach przewidzianych do całkowitej rusyfikacji. Liczne akty prawne dyskryminujące społeczność polską we wszystkich praktycznie dziedzinach życia gospodarczego, politycznego i kulturalnego miały doprowadzić do jej likwidacji. O skali ograniczeń w najważniejszej dla Polaków sprawie – używaniu języka polskiego – świadczy wydany przez generała-gubernatora Michaiła Murawjowa okólnik zabraniający od 1 stycznia 1864 roku posługiwania się językiem polskim w miejscach publicznych na terenie sześciu guberni białorusko-litewskich. Z powodu rosnącego przekonania o braku możliwości wywołania nowego powstania, społeczeństwo dojrzewało do rezygnacji z wszelkiej „polityki”. Wysunięte przez pozytywistów w latach 70. XIX wieku hasło pracy organicznej, całkowicie wykluczające walkę polityczną, bardzo szybko zostało zaakceptowane przez większą część społeczeństwa polskiego.

Mimo to rząd rosyjski kontynuował zaostrzoną politykę, zmierzającą do pozbawienia Polaków wszelkich marzeń o niepodległości i przymusowej ich rusyfikacji. Polaków eliminowano ze wszystkich instytucji zależnych w jakimś stopniu od rządu. Cenzura wyjałowiła prasę polską, reżim policyjny zdławił w zarodku wszystkie próby tworzenia instytucji kulturalnych, cały kraj został skazany na grabież i zbezczeszczenie przez rosyjską biurokrację (cytat za Leonem Wasilewskim). Na polityczne zmęczenie i apatię społeczności polskiej rząd odpowiadał stale rosnącym uciskiem narodowym na Polaków. Reżim carski w najsurowszy sposób, pod groźbą kar administracyjnych zakazał wszelkich form nauki języka polskiego, niebezpodstawnie uważając, że naród, który traci swój język, niechybnie utraci swoją kulturę, literaturę, historię, świadomość narodową i wolę walki o odrodzenie niepodległego państwa.

Zmiany w polityce oświatowej

Z ważniejszych zmian z zakresu polityki oświatowej państwa rosyjskiego na ziemiach okupowanych należy wymienić rozpoczętą już w 1864 roku rusyfikację Wileńskiego Okręgu Naukowego, którego kuratorem został wówczas Iwan Korniłow, bliski współpracownik Michaiła Murawjowa „Wieszatiela”. Ten zawzięty rusyfikator Kraju Północno-Zachodniego uważał, że najważniejsza rola w jej przeprowadzeniu przypada nie wojsku i administracji, lecz prawosławiu i szkole rosyjskiej i właśnie w tym kierunku podejmował odpowiednie kroki.

Przedsiębiorca, ziemianin i publicysta Bolesław Jałowiecki tak scharakteryzował sytuację polityczną w kraju: „Poczynając od 1863 roku, cały kraj znalazł się poza prawem. Bezkarność administracji nie zna granic. Życie zamarło. Oświata się skończyła”. Władze, dążąc do przymusowej rusyfikacji kraju, podejmowały nie tylko kroki w kierunku likwidacji szkolnictwa polskiego, ale rozpoczęły również akcję zakładania szkółek ludowych (głównie na terenach obecnej zachodniej Białorusi) i cerkiewno-parafialnych (przede wszystkim we wschodniej części obecnej Białorusi) z rosyjskim językiem nauczania. Zapędy rusyfikacyjne umacniał ukaz cara Aleksandra III z 13 (25) czerwca 1884 roku, który podporządkowywał wspomniane szkółki Świątobliwemu Synodowi.

Działalność szkółek cerkiewno-parafialnych miała również negatywne strony dla interesówRosji. Na problem szerzenia prawosławia wśród katolików zwrócił uwagę generał-gubernator wileński Piotr Światopełk-Mirski. Pisał on, że działalność szkółek skłania katolików ku polskiej tajnej oświacie, szerzącej nie tylko wrogość do prawosławia, ale i do państwa rosyjskiego, ponieważ ich działalność „patriotyczno-państwowa” wywoływała zdecydowany opór katolików. Stąd też wśród niektórych Rosjan pojawiły się wątpliwości: czy lepiej rusyfikować Polaków od przymusem, czy też może w języku polskim uczyć ich przywiązania do Rosji.

W przeciwieństwie do innych ograniczeń wobec Polaków, które powoli ulegały pewnej liberalizacji, przepisy prawa oświatowego z upływem czasu stawały się coraz bardziej restrykcyjne. Dowodem potwierdzającym ten kierunek polityki władz carskich był ukaz cara Aleksandra III z 1892 roku prowadzający kary za prowadzenie tajnej oświaty polskiej. Zwierzchnik Kraju Północno-Zachodniego lub gubernator grodzieński mógł winnych karać grzywną do 300 rubli lub aresztem policyjnym do trzech miesięcy. Przepisy te obowiązywały tylko na ziemiach litewskich, białoruskich i ukraińskich.

Tajne nauczanie

Odpowiedzialność karna nie powstrzymała polskich patriotów przed działalnością na rzecz popularyzacji języka polskiego wśród miejscowej ludności w guberni grodzieńskiej. Szczególnie ważnym zadaniem było nauczanie języka polskiego młodego pokolenia Polaków. W plejadzie polskich działaczy, sprzeciwiających się carskim ukazom ograniczającym prawa Polaków, wyróżniała się znana pisarka i patriotka z Grodna Eliza Orzeszkowa. W liście do redaktora „Gazety Polskiej” Józefa Sikorskiego pisała na początku 1869 roku: „W Milkowszczyźnie zorganizowałam rodzaj szkółki w jednym z pokojów (…) domu. Mam siedmiu uczniów i cztery uczennice – uczę ich czytać po polsku, rachunków i najprzystępniejszych ustępów Pisma Świętego. (…) O całym tym zaimprowizowanym pedagogicznym zakładzie utrzymujemy, o ile można, najściślejszą tajemnicę, bo w razie rozgłosu odpowiedzialność spadłaby na mnie wielka. Przed czterema laty cyrkularzem Murawjowa było nam wzbronione zakładanie wszelkich mniejszych czy większych szkółek ludowych, toteż sądzę, że moja krótko potrwa – niemniej jednak kilkoro dzieci nauczy się w niej czytać po polsku” (cytat za Wandą Renikową).

Dziesięć lat później, w 1879 roku, grodzieński policmajster w liście do gubernatora grodzieńskiego tak oto scharakteryzował Elizę Orzeszkową: „Pod względem politycznym i stosunku do rządu – godna zaufania”, co świadczyło, że szkoła, którą zorganizowała i w której uczyła, była dobrze zakonspirowana. W wielu przypadkach, jak pisze Leszek Zasztowt, wcale nie patriotyzm był głównym powodem tworzenia polskich tajnych szkół, lecz życiowa konieczność: „Likwidacja szkół podległych Uniwersytetowi Wileńskiemu, a przede wszystkim sieci szkół parafialnych spowodowała, że w wielu miejscowościach o długiej tradycji edukacyjnej przez lata brak było jakichkolwiek szkół. Sami chłopi zdawali sobie sprawę z tego, że dzieci powinny się uczyć, aby przynajmniej umieć czytać i pisać. Nauczano w języku polskim, co było rzeczą oczywistą. Wielu miało jeszcze książki polskie z lat 1803–1832, a także niektóre wydane w latach pięćdziesiątych w Wilnie. Prawie wszyscy posiadali polskie książeczki do nabożeństwa, pełniące wówczas często rolę elementarza”.

W guberni grodzieńskiej rusyfikacji polskich dzieci przeciwstawiało się duchowieństwo, ziemianie, chłopi, mieszczanie i podoficerowie w stanie spoczynku, którzy otwierali polskie tajne szkoły. Urzędnicy gubernialni z kolei w ramach rusyfikacji Kraju Północno-Zachodniego starali się ujawniać i likwidować tajne szkoły. Na przykład w powiecie bielskim w latach 1873–1882 wykryto i zamknięto 42 tajne polskie szkoły, w których czytania, pisania i religii uczono dzieci w języku polskim. Polskie tajne szkoły działały stale i nieprzerwanie. Ujawnione szkoły władze zamykały, a w tymże czasie w innych miejscowościach zakładano nowe placówki.

Grodzieński zarząd żandarmerii 5 lutego 1883 roku wykrył jedną polską tajną szkołę w Grodnie, natomiast w powiecie grodzieńskim – 6, w białostockim – 38, w bielskim – 8, w brzeskim – 2, w prużańskim – 1, w słonimskim – 3 i w wołkowyskim – 5 szkół. Zaniepokojony takim stanem rzeczy gubernator grodzieński 11 stycznia 1883 roku wydał instrukcję dla gubernialnych isprawników i policmajstrów, w której zalecał „niezwłoczne podjęcie wszelkich kroków w celu skrupulatnej obserwacji niepożądanego tajnego nauczania dzieci w miastach i wsiach powierzonej mi guberni”.

Polskie tajne szkoły miały wrogów: polowali na nie nie tylko urzędnicy guberni grodzieńskiej. Bardzo często do ich wykrycia rzyczyniały się donosy chłopów. Wieśniak z Indury (nazwisko nieczytelne – T. G.) 1 stycznia 1884 roku donosił gubernatorowi grodzieńskiemu na sołtysa Cyryla Miszynkiewicza i miejscowego policyjnego uriadnika Józefa Trusa, że obaj sprzyjają tajnemu nauczaniu dzieci czytania i pisania po polsku.

Dosyć często polskie tajne szkoły zamykano na podstawie donosów urzędników cerkiewnych i duchownych prawosławnych. W Brzostowicy Wielkiej po donosie urzędnika, konsystorza duchownego, z 17 marca 1884 roku wykryto tajną szkołę w miasteczku, gdzie podoficer w stanie spoczynku Bolesław Płocki uczył pięciu chłopców i cztery dziewczynki po polsku. Polska tajna szkoła we wsi Strzelce w gminie Łunna w powiecie grodzieńskim działała od 1893 roku do 25 stycznia 1899 roku. Szkołę zamknięto po donosie duchownego prawosławnego Jana Chomiczewskiego. W 1884 roku w guberni grodzieńskiej wykryto i zlikwidowano 27 szkół. Władze Kraju Północno-Zachodniego szczególnie niepokoiło nauczanie czytania i pisania po polsku w tajnych szkołach dzieci urzędników państwowych. Zwierzchnik Kraju Północno-Zachodniego 31 marca 1884 roku pisał do gubernatora grodzieńskiego: „Zwracam uwagę na fakt, że podczas otwierania tajnych szkół często okazuje się, że między uczniami w takich szkołach są dzieci urzędników państwowych, a nawet funkcjonariuszy policji, których bezpośrednim obowiązkiem jest wykrywanie i zamykanie takich szkół”.

Mimo stałego prześladowania Polaków sprzeciwiających się przymusowej rusyfikacji przez urzędników państwowych i funkcjonariuszy zarządu żandarmerii polskie tajne szkoły nadal działały. W miejsce zlikwidowanych otwierano nowe. 28 stycznia 1885 roku wołkowyski isprawnik powiatowy pisał do gubernatora grodzieńskiego: „Chłop ze wsi Dubno w powiecie grodzieńskim Fiodor Gulicz we chłopskie dzieci czytania i pisania po polsku”. Od 16 do 31 grudnia 1885 roku istniała tajna szkoła polska we wsi Solniki w gminie Zabłudów, w której uczyło się trzech chłopców. Szkołę wykrył uriadnik policyjny Jasiński.

marca 1886 roku we wsi Czerwonka w gminie Romanówka wykryto tajną szkołę, w której chłop Jan Szubzda uczył czytać i pisać po polsku i rosyjsku dzieci miejscowych chłopów – 12 chłopców i 4 dziewczynki. 22 lutego 1886 roku wykryto polską tajną szkołę w Brześciu, a 9 czerwca 1886 roku – w Białymstoku i w Wołkowysku. 10 czerwca 1889 roku naczelnik zarządu żandarmerii w Grodnie informował gubernatora grodzieńskiego o założonej przez księży Tanajewskiego i Szumowskiego polskiej tajnej szkoły w Choroszczy w powiecie białostockim, w której dzieci w języku polskim uczą się religii. Na trzygodzinne zajęcia przychodziło od 30 do 50 uczniów. W szkole parafialnej w Surażu za nauczanie po polsku ksiądz Hryniewicki został ukarany grzywną.

17 lutego 1890 roku w Wyłudach w gminie Trofimówka w powiecie sokólskim wykryto polską tajną szkołę, w której uczyło się 14 dzieci obu płci. Nauczycielem w tej szkole był podoficer w stanie spoczynku Paweł Krutul, który będąc na służbie przyjął prawosławie, lecz z przekonania, jak odnotowano, pozostał żarliwym katolikiem. Wcześniej, 8 lutego 1890 roku, w powiecie sokólskim wykryto jeszcze cztery polskie tajne szkoły. 22 lutego tegoż roku w Bieniowcach w gminie Grzebienie w powiecie sokólskim wykryto polską tajną szkołę, w której uczył chłop wyznania katolickiego Raducha. 7 października 1890 roku na skutek donosu mieszkańca okolicy Kozłowicze w gminie Wiercieliszki w powiecie grodzieńskim wykryto polską tajną szkołę, którą zorganizował dla swoich dzieci Józef Ejsymont.

Naczelnik gubernialnego zarządu żandarmerii w Grodnie 11 marca 1891 roku donosił gubernatorowi grodzieńskiemu, że chłop Lenc w Hryckiewiczach w gminie Samarowicze w powiecie wołkowyskim uczy czytać i pisać po polsku dwunastu wiejskich chłopców. W domu chłopa Jana Kukotki mieszkająca w miasteczku Mścibów w powiecie wołkowyskim chłopka z gminy Dereczyn w powiecie słonimskim Józefa Markiewicz uczy dziewczęta czytać i pisać po polsku. 30 grudnia 1891 roku w Jasienówce w powiecie bielskim w domu szlachcica Aleksandra Tołwińskiego wykryto polską szkołę tajną, w której dzieci czytać i pisać po polsku uczył prawosławny mieszczanin Michał Sawicki. Szkołę zdemaskowano w wyniku donosu duchownego prawosławnego Jana Smirnowa.

Porozowie w powiecie wołkowyskim od grudnia 1892 roku do kwietnia 1893 roku dzieci uczyła po polsku Anna Szopik. Nauczycielkę skazano na trzy dni aresztu policyjnego, natomiast na rodziców nałożono grzywnę od 10 do 25 rubli. 5 lutego 1893 roku w Dziewiatówce w gminie Wiercieliszki w domu chłopa Bartłomieja Sawki wykryto tajną szkołę, w której szlachcic Jerzy Macijewski uczył miejscowe dzieci (10 chłopców i 3 dziewczynki) modlitw wyłącznie po polsku.

Tadeusz Gawin

Ciąg dalszy artykułu

Bohater tej opowieści urodził się w Grodnie 5 marca 1923 r. w rodzinie Mikołaja i Bronisławy z Baranowskich. Ojciec był uczestnikiem wojny 1919-1920, następnie podoficerem zawodowym w grodzieńskim 76. Lidzkim Pułku Piechoty im. Ludwika Narbutta. Ryszard uczył się w Państwowym Gimnazjum Męskim im. A. Mickiewicza, wstąpił do harcerstwa, należał do drużyny piłkarskiej.

Szesnastoletni druh wziął udział w obronie Grodna w dniach 20-21 września 1939 r. Aresztowany przez Sowietów uniknął śmierci dzięki staraniom matki. Zachowało się podanie – może to jedyny taki dokument? – do Rewolucyjnego Komitetu miasta Grodna z prośbą o zwolnienie syna, o którym matka napisała, że był on tylko sanitariuszem, a nieznana nam pielęgniarka to potwierdziła. R. Jelecki został wywieziony do obozu NKWD w Ostaszkowie. I tym jednak razem dopisało mu szczęście, bo po śledztwie został zwolniony i z przygodami powrócił na początku grudnia do domu. Wkrótce z obozu internowania na Litwie uciekł ojciec Mikołaj i rodzina Jeleckich spędziła razem święta Bożego Narodzenia oraz powitała 1940 rok.

„Turyści” Sikorskiego

Tak nazywano ochotników zmierzających z ziem II RP, okupowanych przez Niemców i Sowietów, do odtwarzanego we Francji Wojska Polskiego. Próbę taką podjęli również Mikołaj i Ryszard Jeleccy z kolegą Stanisławem Ferensem. Nie znamy szczegółów, są poszlaki, że syn został aresztowany przez milicjantów w pobliżu granicy z Węgrami już 2 lutego 1940 r., a ojciec później, bo w połowie tegoż miesiąca. Zabrakło szczęścia? Przedsięwzięcie było za słabo przygotowane?

Ryszarda milicjanci przekazali NKWD. Przewieziono go do więzienia w Stanisławowie i umieszczono w celi zbiorowej (więzienia były przepełnione), pobrano odciski palców, rozpoczęto śledztwo. Obowiązywał zakaz wysyłania korespondencji. Młody więzień chyba nie był torturowany, bo nie wspominał o biciu w późniejszych relacjach. A w zeznaniach musiał być przekonywujący i konsekwentny – nie zaliczono go do dążących do obalenia ustroju. W drugi dzień Wielkanocy – 25 marca 1940 r. – dołączono Ryszarda do transportu i powieziono do więzienia w Nieżynie na północnej Ukrainie. Tu nie prowadzono przesłuchań, zatrzymani czekali na wyrok z Moskwy. Odczytano go więźniowi w maju – 5 lat łagrów. Za dużo, by mówić o łagodnym wymiarze, ale nie był to wyrok odbierający nadzieję. W dodatku oznajmiono, że młodociany „wróg ludu” będzie na razie przebywał w domu poprawczym. Wraz z kilkoma niepełnoletnimi przewieziono go w wagonie więziennym (stołypince?) do Kijowa, a ze stacji samochodem do isprawitielno-trudowoj kołonii (obozu poprawczo-roboczego nr 1 przy ul. Krasnoarmiejskiej 1). Ojciec Mikołaj był więziony aż w Odessie i już w kwietniu 1940 r. został wywieziony do łagru w m. Uchta na Kołymie. To był właściwie wyrok śmierci z prolongatą na nie wiadomo jak długo.

Listy

Zachował się list od Ryśka z Kijowa, wysłany 17 grudnia 1940 r., adresowany do drogiej Mamy i siostry Ireny. Syn żalił się, że nie otrzymuje listów z domu, choć wcześniej dostał nawet paczkę. Zagadkowe, że dwukrotnie Ryszard powtórzył kategoryczną prośbę do Ireny, by nie pisała do Staśka, pewnie przebywającego w tej samej kołonii i podpadniętego (za co?). Przyznał się, że chorował na malarię i przestał chodzić do szkoły, bo ma taką pracę. Zaczęli przygotowania do świąt, odnowili pokój, przygotowują gazetkę i zrobili portrety (Dziadka Mroza?). Padło i pytanie o wygląd Grodna, piszący natomiast, wiedząc o obozowej cenzurze, nie wspomniał w ogóle ojca. „Bądźcie zdrowi, całuję Was mocno. Rysiek” – napisał na zakończenie. W post scriptum znalazły się pozdrowienia dla licznych koleżanek i kolegów.

Zachował się też list ojca Mikołaja z 8 kwietnia 1941 r., a więc już po roku zesłania i po przebytej zimie syberyjskiej. Wąski paseczek bibułki zapisanej dwustronnie, starannie, wyraźnymi bukwami, choć po 80 latach nie wszystko można odczytać. Łagiernik dobrze rozumiał, że sytuacja jego najbliższych, pozostających w Grodnie, jest bardzo trudna. Martwiło go, że nie mógł pomóc rodzinie. Przebywał w szpitalu obozowym jako chory na serce, ale uspokajał, że już czuje się dobrze. Prosił o częste pisanie z domu, bo to krzepi, pomaga żyć. Pytał, czy dziadek wciąż choruje? Czy Irenka już jest duża? Nie chciał, by się o niego martwiono.

Uratowani

Zapisy ewidencyjne (wojskowe) potwierdzają, że Mikołaj i Ryszard Jeleccy dotrwali do tzw. amnestii, którą władze sowieckie objęły obywateli polskich po podpisaniu 30 lipca 1941 roku układu Sikorski-Majski. Mikołaj został zwolniony z łagru 20 października 1941 r. i szybko, bo już 16 listopada, dotarł do m. Tockoje, gdzie formowano między innymi 19. Pułk Piechoty Armii Polskiej w ZSRR. Czterdziestoletni podoficer zmienił jeszcze kilkakrotnie swą przynależność służbową, z 15. Pułkiem Ułanów Litewskich odbył kampanię włoską. Awansował do stopnia starszego wachmistrza, otrzymał Brązowy Krzyż Zasługi z Mieczami i Krzyż Monte Cassino oraz liczne odznaczenia brytyjskie. Był na froncie, ale bliżej dowództwa niż nieprzyjaciela.

Trudniejszą drogę do 2 Korpusu Polskiego gen. Władysława Andersa miał Ryszard Jelecki. W czerwcu 1941 r., prawdopodobnie tuż po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej, został przesłany z Kijowa do łagru w rejonie Kirowa, a potem jeszcze zaliczył łagry: Słobodskoje, Pierwomajsk, Oktiabrskij. Jak to możliwe, że mimo ogłoszenia wspomnianej amnestii obrońca Grodna aż do 4 marca 1942 r. był łagiernikiem? Nie tylko zresztą on. Komendanci łagrów starali się jak najdłużej przetrzymać zwłaszcza młodszych zdrowych Polaków, by obóz mógł wyrobić narzucone mu plany produkcyjne pozyskania drewna z tajgi, wydobycia rudy i węgla. Niektórzy długo więzieni decydowali się na ucieczki, odmawiali wychodzenia do pracy. Ryszard w tym czasie przeszedł kilka plag syberyjskich, w tym krwawą dyzenterię i czerwonkę. Z 60 współwięźniów zimą z 1941 na 1942 r. zmarło dwudziestu – co trzeci. A przecież oficjalnie byli już wolni, mogli założyć mundury żołnierskie. Prześmiewczo brzmi dopisek, że zwalniając Ryszarda z łagru oddano mu z depozytu zegarek i złoty pierścionek, który pewnie dostał od matki na drogę „do Sikorskiego”. Nie oddano straconych miesięcy i zdrowia.

Kawaler Orderu Virtuti Militari

Darujmy sobie dokładny opis szlaku bojowego Ryszarda Jeleckiego. Do Wojska Polskiego wstąpił 16 listopada 1942 r., zbliżał się do 20. roku życia. Wzięto go do artylerii, ukończył kurs kierowców i łączności, a zimą z 1942 na 1943 r. w Palestynie dopełnił edukację zaczętą w Grodnie i ze świadectwem małej matury gimnazjalnej mógł zostać podchorążym. Nawiasem mówiąc to była wyjątkowa zima dla Ryśka, jakby w nagrodę za więzienia i łagry. Miło bowiem płynął czas junakom i kadetom w towarzystwie młodszych ochotniczek: obili wycieczki, uczyli się i marzyli. Decyzją gen. Andersa na Bliskim Wschodzie utworzono sieć różnorodnych szkół z myślą o kształceniu młodej kadry wojskowej, ale i fachowców do odbudowy kraju ze zniszczeń.

R. Jelecki w 1959 r. opisał walki o zdobycie wzgórza Monte Cassino, przełamanie niemieckich pozycji blokujących drogę do Rzymu. Pułk Artylerii Ciężkiej miał wspierać szturmującą piechotę. Ryszard, choć tylko w stopniu kanoniera, jednak wykonywał odpowiedzialne zadania radiooperatora w plutonie łączności. Łączność zaś odgrywała ważną rolę, a sama była celem dla artylerii wroga i dywersantów. Żeby prowadzić celny ogień na zakryte stanowiska niemieckie, należało pod kulami i odłamkami pocisków ustawicznie usuwać uszkodzenia sieci. Walki nie skończyły się na zajęciu 18 maja wzgórza klasztornego, oddziały polskie kontynuowały między innymi natarcie na Piedimonte.

„W godzinach rannych dnia 22 maja, niedługo przed wyznaczonym terminem kolejnego natarcia, na teren wzgórza spadło w krótkich odstępach czasu kilka silnych nawał ogniowych. Jedna z nich zaskoczyła mnie na stromym, skalistym zboczu wzgórza przy przeprowadzaniu kontroli uszkodzonego podczas poprzedniego ostrzału połączenia kablowego. (…) Silny podmuch bliskiego wybuchu spowodował krótką utratę przytomności i równowagi, w wyniku czego poleciałem po skalistym zboczu kilka metrów w dół. Rany zadane odłamkami (prawa strona głowy i lewe podudzie) okazały się niegroźne, natomiast kontuzja spowodowana upadkiem (rana cięta głowy, uraz prawego biodra i kręgosłupa, ogólne stłuczenie i zadrapanie) była bardzo bolesna. Po opatrzeniu ran i zaaplikowaniu zastrzyków uśmierzających ból zostałem zniesiony do jaru. Mimo odczuwania ciągłego bólu, przechodzącego w ostry przy każdej próbie zmiany pozycji lub podniesieniu się – odmówiłem ewakuacji. Urazy traktowałem jako wynik silnego stłuczenia się – władzę w nogach i rękach posiadałem. Tocząca się walka i świadomość, że ból minie, że jestem potrzebny i nawet w takim stanie mogę się przydać przy radiostacji zdecydowały, że pozostałem na stanowisku”. Za ten czyn 21-letni grodnianin dołączył do elitarnego, zasłużonego grona kawalerów Krzyża Orderu Virtuti Militari. W lutym 1945 r. ukończył z trzecią lokatą na 114 elewów – był bardzo dobry! – szkołę podchorążych rezerwy artylerii.

Gdzie wrócić?

Mikołaj i Ryszard Jeleccy wraz z zakończeniem wojny musieli podjąć chyba najtrudniejszą decyzję życiową: wrócić do Grodna, czy zostać na emigracji i czekać na wojnę z Rosją, w co wierzył gen. Władysław Anders. Obaj odczuwali skutki więzień i łagrów, dobrze wiedzieli, na co stać „ruską władzę”. Ale też obaj tęsknili do najbliższych. Tymczasem jednak Bronisława Jelecka przyjechała z córką Ireną do Białegostoku, gdzie mieszkali jej rodzice Baranowscy. Tu znaleźli bezpieczną przystań.

Kapral pchor. Ryszard w listopadzie 1945 r. rozpoczął kurs maturalny, a w lipcu następnego roku zawarł w Mediolanie ślub z Włoszką Haliną Gabriellą Fadanelli. Nie w pełni Włoszką, bo pochodziła z mieszanej rodziny, a młode lata spędziła w Leningradzie. Sytuacja jeszcze bardziej się więc skomplikowała, Jeleccy postanowili poczekać, przemieścili się do Anglii, gdzie z myślą o rozbitkach powstał Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia. Ryszard uzyskał dużą maturę, urodziła się mu córka Regina.

Pierwszy przypłynął do Gdyni Mikołaj i dołączył do rodziny urządzonej w Białymstoku. Ryszard miał trudniejszy wybór, dopiero w listopadzie 1948 r. pojawił się z żoną i córką w Białymstoku. Tu urodziła się ich druga córka Gabriela, która mieszka we Włoszech. Ryszard podjął pracę, był aktywny w ruchu kombatanckim. To już jednak inna opowieść. Grodno było blisko, lecz i daleko.

Ps. Współautor artykułu Robert Wróblewski, skoligacony z Jeleckimi, posiada bogatą dokumentację przechowaną przez Reginę Kapicę (Jelecką), córkę Ryszarda. Z tej kolekcji pochodzą też zdjęcia.

Pierwsza część historii Ryszarda Jeleckiego

Adam Czesław Dobroński
Robert Wróblewski

Lato to czas urlopów, który można wykorzystać na odpoczynek, podróże czy poświęcenie się swoim pasjom i ulubionym zajęciom. Osobom współczesnym urlop wydaje się rzeczą naturalną, która im się należy. Jednak o prawo do urlopu trzeba było walczyć.

W czasach feudalnych nie postrzegano oddzielnie czasu pracy i czasu wolnego. Natomiast gospodarka kapitalistyczna spowodowała, że robotnicy zaczęli domagać się prawa do wypoczynku. Chcieli przerwy od ciężkiej pracy i stresującego życia w mieście. Z czasem i pracodawcy zrozumieli, że wypoczynek sprzyja wydajności pracy i zmniejsza ilość wypadków. I już nie sam urlop stał się problemem, lecz jego długość.

W 1910 roku na ulice wyszli robotnicy holenderscy zajmujący się obróbką diamentów, domagając się prawa do tygodniowego płatnego urlopu. Po kilkunastu latach prawo do opłaconego urlopu wywalczyli robotnicy brytyjscy, a potem także pracownicy w innych krajach europejskich.

Urlopy jako instytucja pojawiły się na przełomie lat 20. i 30. XX wieku. Międzynarodowa Organizacja Pracy w 1936 r. uchwaliła pierwszą konwencję, która m. in. przewidywała, że po roku nieprzerwanej pracy każdej osobie należy się coroczny płatny urlop w wymiarze co najmniej sześciu dni roboczych, a wymiar corocznego płatnego urlopu będzie się zwiększał wraz ze stażem pracy.

Sto lat temu, 16 maja 1922 roku, Sejm PR uchwalił ustawę o urlopach dla pracowników zatrudnionych w przemyśle i handlu. Regulacja przyznawała urlopy także górnikom i pracownikom szpitali. Polscy pracownicy zyskali ustawowe prawo do urlopu jako pierwsi w Europie. Zgodnie z nią, robotnicy po roku pracy mieli prawo do 8 dni, zaś po przepracowaniu trzech lat urlop wydłużał się do 15 dni. Wymieniona ustawa obejmowała zarówno publiczne, jak i prywatne zakłady pracy.

Wspomniane zmiany dotyczyły pracowników w miastach, natomiast dla ludności mieszkającej i pracującej na wsi pojęcie urlopu nie było znane, tym bardziej w lecie, gdy pracy było najwięcej. Na początku XX wieku i w czasach II RP większość społeczeństwa polskiego stanowili chłopi, którzy przerwę w pracy mieli tylko w niedziele i święta religijne, „nicnierobienie” uważano za grzech. Sytuacja po uchwaleniu ustawy nie zmieniła się także dla robotników najemnych, pracujących w rolnictwie i leśnictwie oraz służby domowej, gdyż to prawo ich nie obejmowało.

Wraz z urlopami pojawiła się turystyka. Z czasem pojawił się cały przemysł turystyczny, który oferował organizację wczasów i wypoczynku. Co za tym idzie – powstała turystyka masowa i przestano czas wolny spędzać w domu. Podróże już nie były zarezerwowane wyłącznie dla wyższych sfer i bogatej części społeczeństwa.

Podobno pierwszą masową podróż zorganizował Thomas Cook, kaznodzieja ruchu baptystycznego. W 1841 r. zaplanował podróż z Leicester do Loughborough dla ponad 500 osób. Cook spopularyzował podróże wśród klasy robotniczej, podczas których propagował trzeźwość. Podróże uznał za doskonały środek do realizacji tego celu.

Czy spędzamy urlop w podróżach? Z obserwacji wynika, że urlop lepiej wychodzi młodszym pokoleniom, które „potrafią czerpać z życia pełnymi garściami”. Dla starszego pokolenia wypoczynek nadal wiąże się np. z pracą na działce czy remontem. Związane to jest również z kwestią finansową, młodzież w tym wypadku bierze kredyt na urlop.

Pani Regina Kapica przechowała archiwum i biblioteczkę swego ojca Ryszarda Jeleckiego – obrońcy Grodna, zesłańca, żołnierza 2 Korpusu Polskiego gen. Andersa. Niestety, pamiętnik Ryszarda, spisywany na bibułkach papierosowych, uległ zniszczeniu we Włoszech.

Bez niego również można odtworzyć ten wyjątkowy życiorys chłopca, którego wojna porwała w swe złowrogie objęcia. A on wytrwał, miał trochę szczęścia, wymykał się śmierci, dojrzewał w więzieniach, obozach, na froncie.

Obrońca Grodna

Ryszard Jelecki urodził się 5 marca 1923 r. w Grodnie. Jego ojciec – Mikołaj, rocznik 1902, urodzony w Pińsku, był podoficerem zawodowym, brał udział w wojnie Polski z Rosją bolszewicką w latach 1919-1920, potem służył w 76. Lidzkim Pułku Piechoty im. Ludwika Narbutta w Grodnie. Matka Bronisława, z domu Baranowska, pochodziła z Białegostoku i zajmowała się wychowaniem Ryśka oraz o dwa lata młodszej siostry Ireny. Rodzina mieszkała w Grodnie przy ul. Lenkiewicza 9 (od ul. Skidelskiej), obok ówczesnych koszar im. gen. J. Bema. Syn zaczął edukację w Szkole Powszechnej nr 2 im. Stefana Batorego, a w 1936 r. stał się uczniem Państwowego Gimnazjum Męskiego im. Adama Mickiewicza, mieszczącego się przy al. 3 Maja. Pozycja ojca sprawiła, że syn trafił do szkół cenionych przez grodnian za wysoki poziom nauczania, solidne wychowanie, aktywność kulturalną. Gimnazjalista zasilił drużynę harcerską i dołączył do młodych piłkarzy Wojskowego Klubu Sportowego. Siostra Irena też znalazła się w doborowym gronie uczennic Państwowego Gimnazjum Żeńskiego im. Emilii Plater przy ul. Dominikańskiej 10. Miasto dumne było ze swej młodzieży, a ci czuli się znakomicie w grodzie Batorego.

Kiedy 1 września 1939 r. wybuchła wojna, szesnastoletni druh Rysiek zgłosił się do służby pomocniczej w pododdziałach obrony przeciwlotniczej. Ojciec natomiast ze względu na wiek pozostał jako kancelista w środku Zapasowym 19 Dywizji Piechoty. 17 września w Grodnie uaktywnili się dywersanci, następnego dnia wieczorem doszło do strzelaniny z udziałem skomunizowanych przedstawicieli mniejszości narodowych. Spokój przywrócili żołnierze 31. batalionu wartowniczego dowodzonego przez mjr. Benedykta Serafina. Rano 20 września niespodziewanie na moście drogowym przez Niemen pojawiły się, i to od strony Białegostoku, sowieckie tanki, czołówka Grupy Konno-Zmechanizowanej komkora Iwana Bołdina. Zaskoczony polski posterunek nie zdążył zareagować, czołgi wjechały do miasta i utknęły w wąskich uliczkach. Zwycięska walka z nimi była wielokrotnie opisywana, do żołnierzy dołączyli cywile, także harcerze; używano z dobrym skutkiem butelek z benzyną. Dwa zniszczone czołgi na ul. Dominikańskiej oraz na rogu pl. Batorego i ul. Brygidzkiej zapisano na konto gimnazjalistów z gimnazjum Mickiewicza. Sowieci podciągali posiłki i artylerię, walki toczono przez całą noc, a obrońców zasilili kawalerzyści z Brygady Rezerwowej „Wołkowysk”. Do obrońców dołączył i R. Jelecki. Wiadomo, że został ujęty przez Sowietów 21 września wieczorem, gdy skończyły się boje.

Rosjanie rozstrzeliwali bez pardonu również najmłodszych obrońców. Rysiek ocalał, do czego mogła się przyczynić inicjatywa bolejącej matki, która bezskutecznie poszukiwała syna, oglądała zwłoki na miejscach kaźni. Ktoś podpowiedział jej, co można jeszcze zrobić. Zachował się odpis prośby Bronisławy Jeleckiej do Rewolucyjnego Komitetu miasta Grodno. Wyjątkowy to dokument, którego kopię możecie Państwo przeczytać. W prośbie podana została wersja łagodząca – gimnazjalista pracował jako sanitariusz i niósł pomoc rannym, co potwierdzić mogli świadkowie. Również anonimowa pielęgniarka stwierdziła, że szesnastoletni chłopiec był jej pomocnikiem. W tym czasie ojciec, sierżant Mikołaj Jelecki zdołał wydostać się z Grodna, przekroczył granicę litewską i został internowany w obozie w Olicie.

Młodociany jeniec

Dopiero na początku lat 90. ubiegłego wieku Ryszard Jelecki szczegółowo opisał, co się z nim stało po aresztowaniu. Rosjanie po wstępnych przesłuchaniach i selekcji część zatrzymanych umieścili w barakach wojskowego obozu ćwiczebnego po zachodniej stronie Niemna, zapewne na Foluszu. Nocą z 25 na 26 września przeprowadzono ich przez most kołowy i miasto na dworzec osobowy, tam załadowano do wagonów. Pociąg ruszył po południu. Przez Mosty, Wołkowysk, Baranowicze dotarł w dniu następnym do granicznych Stołpiec. Po drodze przybywało wagonów, w Stołpcach nastąpił przeładunek do wagonów sowieckich z szerszym rozstawem kół. Wiezieni dostali trochę chleba i po kawałku słonej ryby, celowo wzbroniono im wody. W Mińsku stali całą noc na bocznicy, 28 września znów ruszyli, wciąż spragnieni i głodni. Przez Orszę, Witebsk, Wielkie Łuki, Toropiec dotarli 29 września do stacji Ostaszków. Dłużyły się kolejne godziny oczekiwania, po rozładunku kazano im przejść około kilometr do przystani, gdzie przy nabrzeżu stały barki. Holownik pociągnął je wzdłuż brzegu, dopiero po zachodzie słońca jeńcy wysiedli na wysepce Stołbnyj na jeziorze Seliger. Przez dziedziniec klasztorny dotarli do parterowego budynku, wchodzili do niego pojedynczo po usłyszeniu swoich nazwisk. Stuosobowe grupy (sotnie) rozmieszczano w salach z pryczami (narami), zagęszczenie było bardzo duże i wciąż się zwiększało.

Razem z Ryszardem przyjechało około półtora tysiąca pojmanych Polaków. W obozie znajdowały się już dwa tysiące wziętych do niewoli, w listopadzie mówiło się, że liczba ta wzrosła do 12 tys. [potwierdzono źródłowo obecność 8397 jeńców w pierwszych dniach listopada]. Nadzór nad uwięzionymi przejęli od wojska funkcjonariusze NKWD: prowadzili dochodzenia, kazali wypełnić szczegółowe kwestionariusze, pobierali odciski palców z obu rąk, wykonywali zdjęcia z dołączonym numerem. Kwestionariusze zawierały szczegółowe pytania. Druha Ryszarda enkawudziści dodatkowo zapytali o służbę ojca, przynależność do harcerstwa, okoliczności dostania się do niewoli. Próbowano też wyciągnąć informacje, o czym jeńcy rozmawiają w barakach, czy ktoś z nich nie zataił swego stopnia wojskowego i czy są w salach zakamuflowani oficerowie. Dwa razy bohater tej opowieści był wzywany na przesłuchanie, niektórych brano częściej. Doprosy odbywały się w byłej cerkwi klasztoru Nilowa Pustyń, w dzień i w nocy. W tej samej cerkwi niekiedy wyświetlano filmy propagandowe, a propagandą zionęły także wypożyczane książki. Obowiązywał zakaz prowadzenia korespondencji z wyjątkiem listów kierowanych do władz sowieckich w Moskwie. Co jakiś czas przeprowadzano w salach niespodziewane rewizje konfiskując ocalałe dotychczas polskie książki i przedmioty metalowe, w tym łyżki i widelce. „Posiłki spożywano wyłącznie przy użyciu łyżki drewnianej, a kto jej nie miał, jadł jak człowiek pierwotny”.

Powrót z Ostaszkowa

Jeńcy nie wiedzieli, czy w obozie działają tajne sądy sowieckie, nie znali losu im przypisanego. Transporty odjeżdżały, niektórzy jeńcy wracali do domów, innych wysyłano do obozów pracy przymusowej. Pozostawiano natomiast tych, przeciwko którym nadal toczyło się śledztwo, i już skazanych a czekających na konwój. Skazani mieli prawo wysłać jedną kartkę miesięcznie. Któregoś dnia, chyba 29 listopada 1939 r., wyczytano nazwisko Ryszarda Jeleckiego. Wszyscy wyjeżdżający mieli zabrać rzeczy osobiste i za godzinę zgłosić się do cerkwi. Okazało się, że do tego transportu wyznaczono nastolatków, część osób cywilnych oraz szeregowych i podoficerów, głównie rezerwistów. „Nie było wśród nas oficerów, żandarmerii, policji państwowej, służby więziennej itp., ci pozostali w obozie. Wszyscy pochodziliśmy z terenów zajętych przez Związek Radziecki”. Raz jeszcze przeprowadzono skrupulatnie rewizję i następnie grupy kierowano na przystań.

Był słoneczny, lecz mroźny dzień, utworzono kolumny po 40 osób, ogółem było około 800 osób. Bez konwoju zbrojnego grupy dotarły na rampę kolejową, tu kazano byłym już więźniom Ostaszkowa wsiąść do wagonów towarowych wyposażonych w prycze, ze zbiornikami na wodę do picia i węglowymi piecykami. Wydano im suchy prowiant, podczas jazdy pociągu drzwi do wagonów były otwarte. W Połocku pociąg odstawiono na bocznicę i kolumny transportowanych poprowadzono uliczkami miasta do stołówki. „Musieliśmy sprawiać żałosny widok, gdyż wiele kobiet płakało. Może kojarzyły nas ze swoimi bliskimi. Wtem jedna z grup podjęła żołnierską pieśń, za jej przykładem poszły inne – wojsko zaczęło śpiewać. Słysząc polskie pieśni do kolumny podchodziły poszczególne osoby, przeważnie kobiety, zadając po polsku pytania – co za jedni, skąd, dokąd?”. W stołówce nakarmiono ich do syta, ten jedyny raz od wzięcia do niewoli, dano im nawet kawałek mięsa. W drodze powrotnej maszerujący znów podnieśli żołnierski śpiew i jak poprzednio podchodziły do nich kobiety, „…wciskały zawiniątka z żywnością, słyszało się polską mowę. Przy wagonach było całe zbiegowisko ludzi młodych i starych. Prosili o darowanie pamiątki. Cóż mógł dać żołnierz – jeniec? Brali guziki z orzełkiem. Przy moim płaszczu pozostał tylko jeden. Nie spodziewałem się, że w Połocku mieszka tylu Polaków”.

Pociąg dojechał do Wilejki, wagony wraz z funkcjonariuszami NKWD zaś zawrócono w kierunku Połocka, a uwolnieni jeńcy czekali na podstawienie pociągu osobowego. O zmierzchu tak się stało, sporo pasażerów wysiadło z niego w Mołodecznie, pozostali ukończyli jazdę w Lidzie. Stąd każdy miał dostać się do domu na własną rękę, ale pociągi rozkładowe odjeżdżały dopiero rano, Ryszard bez dokumentów i pieniędzy wcisnął się na poczekalnię. Zauważył dwóch znajomych podoficerów z Grodna. „Obaj nie byli w Ostaszkowie. Jeden z nich rozpoznał mnie. Poinformował, że matka oczy wypłakała, wręczył mi 100 złotych i radził, abym nie kontynuował jazdy pociągiem, a zabrał się do Grodna najbliższym autobusem przez Skidel. Postąpiłem zgodnie ze wskazówkami”.

Tymczasem do częściowo opustoszałego obozu w Ostaszkowie NKWD zwoziło funkcjonariuszy Policji Państwowej i służby więziennej, żołnierzy z Korpusu Ochrony Pogranicza, osoby cywilne oskarżone o pracę w „sanacyjnym aparacie przemocy”, niewielkie grupy osadników wojskowych, księży i ziemian. Razem zebrano 6570 osób, wśród nich było tylko 400 oficerów. Przesłuchiwania łączono z torturami, warunki bytowe były tu gorsze niż w obozach oficerskich w Kozielsku i Starobielsku. 4 kwietnia 1940 r. zaczęto rozstrzeliwanie ofiar dowożonych z obozu w Ostaszkowie do miasta Kalinin (Twer). Bestialską operację zakończono 19 maja, zwłoki wynoszono z piwnic siedziby NKWD i wrzucano do dołów w lesie koło Miednoje.

Ryszard Jelecki powrócił do Grodna na początku grudnia. Radość matki i siostry zwielokrotnił pierwszy list od męża (ojca) z Litwy. Wkrótce sierżant Mikołaj Jelecki uciekł z tamtejszego obozu, rodzina razem spędziła święta Bożego Narodzenia i powitała nowy 1940 rok. Powtarzano w Grodnie wieści o formowaniu przez gen. Władysława Sikorskiego wojsk polskich we Francji.

Druga część historii Ryszarda Jeleckiego

Adam Czesław Dobroński