Kategoria: Białoruś

Czasami stare rzeczy kryją w sobie wiele tajemnic. Tak się stało w przypadku szafy, którą mój kolega wypatrzył w pewnym domu w Bereśniach koło Baranowicz.

To była stara szafa, a na niej tajemnicze inicjały H.B. oraz napisane po polsku nazwisko Boberowa. To stało się początkiem historii o ludziach, którzy mieszkali tu dawnej. Dzięki zbiegowi pewnych okoliczności poznałem w sieciach społecznościowych osobę spokrewnioną z byłymi właścicielami owej szafy. Pani Elżbieta Jalowska ma kresowe korzenie, mieszka w Sopocie. Interesuje się genealogią swojej rodziny, zbiera dane o przodkach mieszkających w okolicach Baranowicz. Podczas pracy nad artykułem korzystałem ze wspomnień, które uprzejmie mi udostępniła oraz zdjęć opowiadających o życiu przed wybuchem II wojny światowej kilku szlacheckich rodzin z tych terenów. O wspomnianej wyżej szafie też będzie mowa.

Jak się okazało, majątek Bereśnie położony w powiecie baranowickim należał do rodziny Bereśniewiczów. Przed wojną jego właścicielami byli Fabian Otto Bereśniewicz oraz jego żona Anna z Jurewiczów. Anna Bereśniewiczowa była kobietą pełną życia, z poczuciem humoru, zawsze uśmiechnięta i wesoła. Właściciele majątku mieli syna Karola, który poślubił kuzynkę Halinę, córkę brata swojej matki Józefa Jurewicza (to właśnie jej inicjały są wypisane na szafie).

Do dworu w Bereśniach wjeżdżało się 300-metrową aleją wysadzaną brzozami, olchami i lipami. Dwór był stary, ponaddwustuletni, drewniany.

Rodzina Bereśniewiczów była spokrewniona z rodziną Adamowiczów, którzy bywali w majątku w Bereśniach. Podczas wakacji przyjeżdżał do dworu krewnych młody Stanisław Adamowicz, pomagał synowi właścicieli Karolowi przy gospodarstwie, także chadzał na spacery do pobliskiego lasu, jeździł z babką bryczką do Stołowicz po zakupy, a w niedzielę do kościoła, gdzie co tydzień spotykało się całe towarzystwo z okolicy. Kiedy Stanisław miał już dosyć życia w Bereśniach, brał rower i przepadał na kilka tygodni w sąsiednim Wyżpolu, należącym do Józefa Jurewicza i jego żony Marii z Kalinowskich.

Majątek Wyżpol został wyłoniony z dużej niegdyś majętności Drohobyl. Do Wyżpola jechało się polnym traktem przez wieś Ciukantowicze, a następnie polaną porosłą gęstym poszyciem powstałym po wyciętym lesie. Wieś Ciukantowicze należała kiedyś do Bereśni, zamieszkiwali ją nie chłopi, lecz szlachta zaściankowa. Ciągnąca się przez trzy kilometry poręba była własnością Radziwiłłów z Nieświeża. Z poręby wyjeżdżało się na otwartą przestrzeń pól uprawnych, które ciągnęły się aż do horyzontu. W lewo polna droga prowadziła do widocznych w dali zabudowań wsi i byłego majątku Drohobyl, który odziedziczyła po ojcu Maria Józefa z Jurewiczów Jacewiczowa. Wraz z mężem Bonifacym Jacewiczem mieszkała w zwykłej chłopskiej chacie. Bonifacy swych gości gonił do roboty podczas sianokosów: do suszenia, zbierania, zwożenia i układania siana w stodole oraz innych tego typu prac. Nie było łatwo, ale młodzi chętnie zabierali się do pomocy, nie zważając np. na upały.

Jeszcze dalej, z prawej strony od traktu, znajdowały się sad i zabudowania dworu Wyżpol. Dojazd prowadził wzdłuż sadu na przeciągu 100 m. Aleją ze szpaleru młodych lip wjeżdżało się na olbrzymi majdan, skręcało się w prawo na podjazd obok klombu przez duży podcień dworu. Wokół domu mieszkalnego, wzdłuż alei i majdanu znajdował się sad, w którym stały ule, za sadem zaś rozpoczynał się las liściasty.

W Bereśniach mieszkali też inni Bereśniewiczowie – rodzeństwo Fabiana Bereśniewicza: jego niezamężna siostra, Stefania Bereśniewiczówna oraz brat Kazimierz z żoną Heleną i córką Ewą. Podczas którychś przedwojennych wakacji odbył się ślub Ewusi z Kazimierzem Boberem, porucznikiem żandarmerii wojskowej w Baranowiczach. Podobnie Ewa była kolejną właścicielką znalezionej szafy, gdyż na niej prócz wyżej wspomnianych inicjałów widniało jej nazwisko.

Według rodzinnych wspomnień, wesele Ewy i Kazimierza było huczne i wystawne, z udziałem wojskowej orkiestry dętej. Mąż Ewy porzucił jednak służbę wojskową i zajął się pszczelarstwem. Stopniowo doszedł do 200 uli, został cenionym fachowcem w wojewódzkim kółku pszczelarskim. Jego ule stały w ogrodzie przylegającym do dziedzińca i z drugiej strony do alei wjazdowej do dworu. Kazimierz Bober, pracując przy pszczołach, nigdy nie zakładał specjalnego ubrania i nie zabezpieczał się specjalnie. Owady potrafiły go rozpoznać i nigdy się nie zdarzyło, aby go użądliły. Panna Stefania również miała kilka uli, lecz doglądała je w sposób dość nieudolny.

Niestety dwory w Bereśniach i Wyżpolu nie przetrwały wydarzeń wojennych, spotkał je podobny los jak większość dworów na terenie obecnej Białorusi. Nie pozostało również śladu po budynkach gospodarczych. Starsze pokolenie Bereśniewiczów po wojnie przeniosło się do Polski. Zamieszkali oni w Mikoszewie niedaleko Gdańska. Ewa Bober wyjechała do Polski dopiero w latach 50., mieszkała w Sopocie.

W Bereśniach jedyną pozostałością po dawnych czasach jest aleja niegdyś prowadząca do dworu. Młode kiedyś lipy są obecnie już sędziwe i potężne. Nic już tu nie przypomina o dawnym życiu. No chyba pszczoły… Po dawnym właścicielu Kazimierzu Boberze pozostała pasieka. Po wojnie, w 1945 roku, założono tam państwową hodowlę pszczół. Ale to już inna historia…

Ilustracja na górze artykułu: dwór w Bereśniach. Fot. ze zbiorów Elżbiety Jalowskiej

Grzegorz Pawłowski

To najcenniejszy zabytek dzisiejszego Pińska. Katedra wraz z klasztorem franciszkanów usytuowane są pomiędzy bulwarem nadrzecznym Piny a ulicą Lenina (dawniej Kościuszki). Od ulicy Lenina wiedzie brama wejściowa na teren zespołu. Przed nim znajduje się wolnostojąca wysoka dzwonnica.

Dzisiejsza katedra została posadowiona na miejscu drewnianej świątyni i klasztoru, lokowanych w tym miejscu przez księcia Zygmunta Kiejstuta w 1396 r. W 1510 r., za panowania Zygmunta Starego, na miejscu drewnianej zbudowano świątynię murowaną. Pińsk ma bardzo burzliwą historię, która sprawiła, iż świątynia była wielokrotnie niszczona i odbudowywana. Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny został odbudowany w obecnym kształcie w pierwszej ćwierci XVIII wieku. Bogato zdobiona fasada pochodzi z 1766 roku. Dzwonnicę stojącą przed kościołem zbudowano w 1817 r. Najstarszym elementem wyposażenia katedry są bodaj leciwe organy. Powstały w 1498 roku. Ich twórcą był Grodzicki. Gdy w 1935 r. kościół został wyznaczony na katedrę, organy nie nadawały się do użytku. Naprawę zlecono Wacławowi Biernackiemu, właścicielowi fabryki organów w Wilnie. Prace remontowe trwały długo i dopiero w roku 1937 instrument był sprawny. Warto dodać, że w wyremontowanych organach pozostawiono ponad 60 proc. sprawnych, oryginalnych piszczałek. Organy posiadają tradycyjną polską gwiazdę z dzwonkami. Wolą Opatrzności przetrwały one wojnę i czasy komunizmu.

Katedra jest budowlą trójnawową z półkolistym prezbiterium. Boczne nawy są wąskie i niższe od nawy głównej. Wewnątrz znajduje się siedem złoconych ołtarzy oraz ambona i organy. We wnęce, wykutej w ścianie frontowej, od wnętrza kościoła, widnieje odsłonięta częściowo trumna zmarłego w 1932 r. biskupa Zygmunta Łozińskiego, kandydata na ołtarze. Ukryto ją tam i zamurowano w 1939 roku, chroniąc zwłoki przez spodziewaną profanacją ze strony wojsk sowieckich.

To nie jedyna znacząca postać kościelnego hierarchy obecna w murach świątyni. W podziemiach katedry spoczywają bowiem doczesne szczątki kardynała Kazimierza Świątka. To iście heroiczna postać. Urodził się w 1914 r. w patriotycznej rodzinie polskiej. Ojciec Kazimierza walczył i zginął w obronie Wilna przed bolszewikami. Kazimierz w wieku trzech lat został wraz z rodziną zesłany na Syberię. Po powrocie do Polski w 1922 r. zamieszkał w Baranowiczach i tam ukończył gimnazjum. W roku 1932 wstąpił do seminarium duchownego w Pińsku. W 1939 r. otrzymał święcenia kapłańskie. Po wybuchu II wojny światowej brał udział w działalności konspiracyjnej. 21 kwietnia 1941 r. został aresztowany przez NKWD i uwięziony w Brześciu nad Bugiem, skazany na karę śmierci, której wykonanie uniemożliwiło wkroczenie wojsk niemieckich w 1941 roku.

W dniu 17 grudnia 1944 r. ponownie aresztowany i więziony w Mińsku. 21 lipca 1945 r. skazany na 10 lat łagrów o zaostrzonym reżimie oraz 5 lat pozbawienia praw obywatelskich. Na Syberii pracował przy wyrębie tajgi. 3 grudnia 1947 r. został zesłany do GUŁAG-u w okolicach Workuty. 16 lipca 1954 r. został zwolniony, w ramach zwolnień więźniów politycznych z łagrów, na mocy decyzji Chruszczowa.

Był doktorem filozofii, arcybiskupem, metropolitą mińsko-mohylewskim w latach 1991–2006, Administratorem Apostolskim diecezji pińskiej w ll. 1991–2011, kardynałem prezbiterem od roku 1994, przewodniczącym Konferencji Episkopatu Białorusi w latach 1999–2006, od 2006 r. arcybiskupem seniorem archidiecezji mińsko-mohylewskiej.

Był człowiekiem przez wiele lat prześladowanym przez reżim komunistyczny, ale nigdy nie utracił pogody ducha. Ceniony przez papieża Jana Pawła II, który w roku 1994 mianował go kardynałem, zaś Macierz uhonorowała go Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski. Zmarł w Pińsku 21 lipca 2011 roku. Jestem wdzięczny losowi za to, iż dane mi było modlić się u grobu tego wielkiego Człowieka.

Maurycy Frąckowiak

Położony nad Dźwiną Witebsk był miastem wojewódzkim I Rzeczpospolitej – ważnym ośrodkiem życia publicznego na dalekich kresach państwa polsko-litewskiego. Do czasu… Co ciekawe, rozwoju miasta nie zahamowała bynajmniej rosyjska niewola. Przeciwnie: rozbiory sprawiły, że Witebsk podniósł się z upadku.

A było tak… Pod koniec XVI w., z inicjatywy Zygmunta III i przy poparciu papieża doszło do zawarcia tzw. unii brzeskiej – porozumienia między kościołem katolickim i prawosławnym, mającego na celu przekreślenie trwającej formalnie od połowy XI w. tzw. Wielkiej Schizmy Wschodniej.

W efekcie, w roku 1596 na łonie chrześcijaństwa powstała nowa konfesja – grekokatolicyzym, zwany również unityzmem. Kościół ten – najsilniejszy obecnie na zachodniej Ukrainie – uznaje zwierzchność biskupa Rzymu, ale przy zachowaniu tradycyjnego rytu bizantyjskiego.

Rychło też po roku 1596 zaczęły powstawać – a w zasadzie adaptować się do nowych warunków – wschodnie struktury kościelne. Z misją szerzenia grekokatolicyzymu wśród prawosławnych zamieszkujących północno-zachodnie rubieże Rzeczpospolitej skierowano Jozafata Kuncewicza, biskupa połockiego.

Owoż Kuncewicz w czasie jednej z takich wypraw – nazwijmy je zjednoczeniowymi – został w Witebsku zamordowany przez rozjuszony tłum wiernych przeciwnych unii kościołów. Zmasakrowane, zbezczeszczone zwłoki Kuncewicza wrzucono ponoć do przepływającej tędy Dźwiny… Działo się to 12 listopada 1623 r.

Kiedy król dowiedział się o zabójstwie biskupa, wpadł w szał. Odebrał Witebskowi wszelkie przywileje, polecił zburzyć ratusz, a dzwony z cerkwi prawosławnych przetopić na dzwony w kościołach grekokatolickich. Dodatkowo nakazał przeprowadzenie surowego śledztwa, w efekcie którego 19 najaktywniejszych uczestników zajść skazanych zostało na śmierć.

Jak wspomniałem, Witebsk odzyskał swój dawny prestiż i znaczenie dopiero po III rozbiorze, dokładniej w roku 1796, kiedy Rosjanie uczynili miasto stolicą guberni.

DSK

Mój pierwszy kontakt z Białorusią  miał miejsce jakieś 30 lat temu, gdy zapytałem rodziców, jak należy przeczytać widniejące na lodówce słowo Минск. Jedyny znany mi alfabet podpowiadał „Mhhck”, a to nie pasowało do niczego…

Lodówka Mińsk 10 musiała się pojawić przed moimi pierwszymi wspomnieniami. Innymi słowy – stanowiła element rzeczywistości pierwotnej… Zamrażarka znajdowała się na górze i była zabezpieczona podwójnymi drzwiczkami, te zewnętrzne dzieląc z chłodziarką.

Pamiętam, że zimniejsza z komór –  którą długo nazywałem „zamrażalką” (kontaminując zamrażarkę z umywalką?) – odegrała w moim dzieciństwie ważną rolę. Nie jako skarbnica przysmaków, ale miejsce składowania produktów posiadających nieocenioną wartość dla okładania licznych guzów.

Mińsk 10 musiał u nas zabawić coś z 15 lat – lekko licząc. Żadna następna lodówka tyle nie wytrzymała. I nie psuł się! Jedyne, co wymagało naprawy, to lampka, w dzień i tak niepotrzebna. A nocą? A nocą, to się proszę Państwa nie je…

Kiedy zostałem już poinformowany, jak należy wymówić nazwę tego białego pudła, kolejnym moim pytaniem było: „a cóż to za alfabet?”. W ten sposób odkryłem istnienie cyrylicy – w zasadzie grażdanki, ale wówczas nikt w takie szczegóły nie wchodził. Nie pamiętam natomiast, czy wytłumaczono mi, że Mińsk to miasto na Białorusi. Zakładam jednak, że rodzice i tej wiedzy mi nie poskąpili.

Na marginesie muszę dodać, że nazwę ciężarówek  КАМАЗ – jedna parkowała dosyć regularnie koło osiedlowego spożywczaka – długo i uparcie tłumaczyłem sobie per „Kama 3”. I pewnie trwałoby to jeszcze jakiś czas, gdybym nie wymówił mojego radosnego odczytania w obecności dorosłych. W ten sposób dzięki lodówce i ciężarówce dość wcześnie poznałem „ruskie” odpowiedniki liter „i” oraz „z”.

Wróćmy jednak do Mińska 10 – by zakończyć jego historię. Trafił na śmietnik, a w zasadzie: pod śmietnik, w trakcie któregoś z remontów. Nie iżby przestał działać! Po prostu nikt już nie mógł na niego patrzeć – jak gdyby nosił w sobie wirus komunizmu. A tymczasem nowa lodóweczka nie dorównała mu czasem eksploatacji nawet w połowie.

Mińsk chłodził dobrze!

Mimo widocznej na każdym kroku sowietyzacji, rodzinne miasto Ryszarda Kapuścińskiego (zob. część 1) zachowało nieco ze swej polsko-litewsko-białoruskiej spuścizny. Dotyczy to zarówno przestrzeni urbanistycznej, jak i symbolicznej.

Ciekawostka nr 1 (4). Jeśli spojrzymy na Pińsk z lotu ptaka, nieopodal mostu na Pinie, na jej lewym brzegu łatwo dostrzeżemy wielką łysinę Placu Lenina, niegdyś, w czasach II RP – 3-go Maja. Od strony rzeki, mniej więcej w połowie długości przylega doń kilkukondygnacyjny budynek, którego barokowa stylistyka momentalnie zdradza historię o wiele dłuższą, niż wynikałoby to z dziejów mieszczącego się tu Muzeum Białoruskiego Polesia – instytucji oddanej do użytku w roku 1936, pod inną nieco nazwą. I rzeczywiście potężny ów gmach, przewidziany pierwotnie na siedzibę kolegium jezuickiego, powstał w latach 30. XVII wieku, a więc blisko 400 lat temu, z fundacji litewskiego magnata, Albrychta Stanisława Radziwiłła. Z jego budową wiąże się ciekawa legenda. Oto podczas prac jeden z robotników pracujących na rusztowaniu miał potknąć się i zacząć spadać. Byłby się niechybnie potłukł albo i zabił, wszelako przed nieszczęściem uratowała go interwencja niewyświęconego jeszcze duchownego, znanego w okolicy z czynienia z cudów. Jednak żeby tego dokonać, seminarzysta musiał udać się po zgodę do ojca rektora, który wcześniej zabronił mu nadprzyrodzonych praktyk, żeby nie spowszedniały lokalnej społeczności jak i samemu cudotwórcy. W tym czasie, jak można domniemywać, spadający robotnik wisiał między niebem a ziemią – co swoją drogą stanowi piękną metaforę ludzkiego losu…

Ciekawostka nr 2 (5). Herb miasta Pińska przedstawia napięty – i uzbrojony! – złoty łuk w czerwonym polu. Gdyby wystrzelił współcześnie, strzała poleciałaby w lewo, jednak przed wojną jej grot skierowany był ku górze. I mimo całą sympatię, którą obecnie darzy się II Rzeczpospolitą, stwierdzić należy, że to dzisiejszy, a nie ówczesny wizerunek herbu odpowiada prawdzie historycznej. Emblemat ten Pińszczanie otrzymali wraz z nadaniem praw miejskich przez Stefana Batorego. Dlaczego łuk? Nie wiem, czy poniższa odpowiedź jest prawdziwa, ale w zasadzie sama ciśnie się na usta. W europejskiej tradycji broń ta, będąc atrybutem Erosa-Amora, Apollina i Artemidy-Diany, symbolizuje miłość, mord oraz myślistwo, z czego dwa pierwsze, a zwłaszcza drugie nie wiążą się z Pińskiem w żaden logiczny sposób, a zatem odpadają w przedbiegach. Pozostają łowy, z których dla olbrzymiego zalesienia Wielkie Księstwo Litewskie słynęło w całej Rzeczpospolitej. Radziwiłł „Panie Kochanku” miał ponoć twierdzić, że tylko w tym kraju można ustrzelić prawdziwie grubego zwierza. A zważywszy podmokły teren wokół Pińska, pozwalał on zapewne zapolować również na specyficzny rodzaj ptactwa – od naturalnego habitatu zwanego błotnym – a więc na wszystkie owe perkozy, kormorany, łyski, czy żurawie, stanowiące odmianę dla pospolitych kur, czy indyków.

W październiku na ekrany polskich kin weszło „Wesele” Wojciecha Smarzowskiego – drugi film reżysera o tym tytule.  Obie produkcje łączą liczne podobieństwa, jednak tym razem akcja rozgrywa się nie w okolicach Krosna, ale na Podlasiu, a dokładniej: w tej jego części, która w latach 1939-1941 stanowiła część BSRS.

Na poziomie  ideologicznym oba „Wesela” podzieliły rodzimą opinię publiczną według stosunku do własnej kondycji: spodobały się nosicielom polskiego kompleksu i zbulwersowały rzeczników narodowej dumy. Ale o ile „jedynka” miała stanowić rozprawę z polską przaśnością i cwaniactwem, o tyle w „dwójce” działa wytoczono o wiele cięższe. Nie anulując powyższych oskarżeń, reżyser dołączył do nich zarzut nieuleczalnej ksenofobii.

Dyżurny temat w tego typu rozważaniach stanowi antysemityzm, dla jednych ciężka choroba polskiej duszy, dla innych zjawisko marginalne, w kontekście II wojny światowej dające się wytłumaczyć współpracą Żydów z NKWD. Niezależnie jednak od przyjętej optyki faktem pozostaje, że wraz z wkroczeniem Niemców na tereny uprzednio okupowane przez  ZSRS, nienawiść wobec starozakonnych potrafiła sięgnąć pułapu fizycznej likwidacji.

I właśnie dla zbudowania opowieści o pogromach – symbolizowanych przez mord w Jedwabnem – potrzebne było Smarzowskiemu Podlasie z jego doświadczeniem „pierwszego Sowieta”. I jakkolwiek znalazło się w tej opowieści miejsce dla Polaka ratującego Żydów (Antek), to jednak musi on wziąć rozbrat z narodową wspólnotą ponieważ tylko poza nią – sugeruje twórca – można zachować duchową przyzwoitość.

Próbował chyba reżyser załagodzić to wrażenie, nakazując jednej z postaci wygłosić sąd zaczerpnięty z wypowiedzi Szewacha Weissa o dwóch polskich stodołach: tej, w której Żydów palono i tej, w której ich ukrywano, ale głos ten w zderzeniu z kontradykcyjną całością  nie posiada wielkiej mocy. Pozostaje wrażenie powszechnego antysemityzmu, który we współczesnej Polsce przybiera postać niechęci np. wobec Azjatów.

W ramach dyskusji o uniwersalnym i partykularnym można upierać się, że „Wesele” stanowi satyrę na Polaków w ogólności – jak gdyby mentalne Podlasie tkwiło w każdym z nas. Tyle tylko, że w zasadzie nie ma po temu racjonalnych przesłanek, a czynnikiem silnie partykularyzującym jest chociażby – to kolejny akcent białoruski –  specyficzna, podlaska odmiana polszczyzny, którą w filmie posługuje się lokalna społeczność czasu wojny.

W jednym z wywiadów Smarzowski powiedział, że szklankę widzi do połowy pustą, a nie pełną, sugerując tym samym, że polski antysemityzm, czy szerzej – ksenofobia, dotyczą umownych 50% społeczeństwa. Tylko dlaczego w takim razie jedyna parta odwołująca się w tej materii do programu prawicy narodowej II RP  – przy założeniu, że odgrywa on decydującą rolę w dniu wyborczym – cieszy się poparciem na poziomie 5-7%?

DSK