W czasie II wojny światowej polskie władze na uchodźstwie były uznawane na arenie międzynarodowej. Po wojnie władze te starały się być dla Polonii symbolem nadziei na wyzwolenie kraju spod władzy komunistów.
1 września 1939 r. Niemcy napadły na Polskę, kolejnym ciosem stał się atak ZSRR 17 września tego samego roku. Przekreślił on szanse Polaków na skuteczną obronę przed najeźdźcami. W obliczu klęski prezydent RP Ignacy Mościcki opuścił tereny Rzeczypospolitej i znalazł się w Rumunii. Tam jednak został uwięziony. Wyznaczył na swojego następcę przebywającego w Paryżu Władysława Raczkiewicza.
Prezydent Raczkiewicz kierował polskim rządem na uchodźstwie przez cały okres II wojny światowej: najpierw w stolicy Francji, a po jej zajęciu przez Niemców – w Londynie. Funkcjonowanie na obczyźnie rządu czy prezydenta, gdy kraj jest zajęty przez agresora, jest regulowane przez prawo międzynarodowe.
Kiedy do prezydenta Raczkiewicza dotarły informacje, że alianci zamierzają uznać utworzony przez komunistów rząd za prawowity organ władzy w Polsce, pod koniec czerwca 1945 r. wydał on apel do narodu. „Rząd Polski nie może się zgodzić na narzucenie Polsce ustroju obcego podstawowym pojęciom wolności, porządku prawnego i moralnym tradycjom narodu polskiego” – czytamy w tym dokumencie. Zaznaczono w nim, że prawny rząd i prezydent Rzeczypospolitej są mandatariuszami woli narodu, aż do czasu, gdy odbędą się w Polsce wolne i uczciwe wybory. Deklaracja ta obowiązywała rząd w Londynie przez cały okres jego późniejszej działalności. Rząd aktywnie angażował się w krzewienie wiedzy o zbrodniach dokonywanych przez Sowietów na polskich obywatelach. Chodziło przede wszystkim o Zbrodnię Katyńską.
W 1948 r. ukazało się opracowanie „Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów” z przedmową gen. Andersa, przemycane później do Polski. Drugim aspektem działalności rządu na uchodźstwie było krzewienie i promocja polskiej kultury oraz literatury. W Londynie działały wydawnictwa, księgarnie i biblioteki emigracyjne. Ukazywała się prasa, m.in. „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, tygodnik „Orzeł Biały”.
Przez cały okres PRL, zwłaszcza pod sam jej koniec, ośrodek londyński żywo interesował się wydarzeniami w kraju, organizując pomoc dla opozycji demokratycznej. Przemiany w Polsce dawały prezydentom: Edwardowi Raczyńskiemu (1979-1986) i Kazimierzowi Sabbatowi (1986-1989) nadzieję na zakończenie ich misji.
Sabbat zmarł nagle w Londynie, półtora miesiąca po częściowo wolnych wyborach 4 czerwca 1989 r. Na mocy porozumień Okrągłego Stołu 19 lipca tegoż roku na prezydenta Polski wybrano gen. Wojciecha Jaruzelskiego. 22 lipca na prezydenta na uchodźstwie został zaprzysiężony Ryszard Kaczorowski.
W Polsce zachodziły przemiany. Premierem był opozycjonista Tadeusz Mazowiecki, prezydentem zaś komunista Jaruzelski. Zgodnie ze wspomnianą już odezwą z 1945 r. rząd polski w Londynie chciał zakończyć swoją misję, ale wstrzymywał się z ostateczną decyzją.
Za pierwsze wolne wybory prezydenckie rząd londyński uznał te, które odbyły się na przełomie listopada-grudnia 1990 r. Wygrał je wówczas Lech Wałęsa. 20 grudnia prezydent Kaczorowski wydał dekret o zakończeniu działalności i rozwiązaniu Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie. Dwa dni później na Zamku Królewskim w Warszawie przekazał insygnia prezydenckie swojemu następcy.
W tej ciągłości wyraża się wyjątkowy symbolizm. III Rzeczpospolita nie wynika z PRL, lecz z działalności prowadzonej na obczyźnie.
Anna Malinowska
