To najważniejsze i najstarsze polskie odznaczenie wojskowe. Jest także jednym z najstarszych na świecie.
Order został powołany w 1792 r. jako symbol męstwa na polu bitwy. „Virtuti Militari” znaczy Cnocie Wojskowej, Dzielności Rycerskiej. 230 lat temu polski król Stanisław August Poniatowski ustanowił go dla uczczenia zwycięskiej bitwy polskich wojsk pod Zieleńcami (1792) w czasie wojny polsko-rosyjskiej, znanej jako wojna w obronie Konstytucji 3 Maja. Było to jedno z największych zwycięstw Polaków od czasów Wiktorii Wiedeńskiej w 1683 r.
Stanisław August został pierwszym Wielkim Mistrzem orderu i kawalerem Krzyża Wielkiego. Po klęsce wojny 1792 r. kapitule orderowej przewodził książę Józef Poniatowski, zwycięzca bitwy pod Zieleńcami.
Pierwszymi odznaczonymi orderem pierwszej klasy byli m.in. książę Józef Poniatowski, gen. Tadeusz Kościuszko, gen. Michał Wielhorski oraz książę Eustachy Sanguszko.
Statut przewidywał utworzenie pięciu klas orderu: Krzyża Wielkiego z Gwiazdą, Krzyża Komandorskiego, Krzyża Kawalerskiego, Medalu Złotego i Medalu Srebrnego. Odznaczenie uzyskało kształt krzyża, na którym widniał rok „1792” oraz herby Korony (Orzeł) i Litwy (Pogoń). Order miano nosić na błękitnej wstędze z czarnym obramowaniem. Po przegranej wojnie polsko-rosyjskiej order został zniesiony przez prorosyjską Konfederację Targowicką. W następnym roku przywrócony przez Sejm Grodzieński (1794), po czym pod naciskiem Rosji ponownie zniesiony.
Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego przez cesarza Francji Napoleona Bonapartego order wojskowy przywrócono pod koniec 1806 r. zmieniając jego nazwę na Order Wojskowy Księstwa Warszawskiego wraz z wprowadzeniem nowej dewizy „Rex et Patria” (Król i Ojczyzna). Po przegranej kampanii napoleońskiej w 1815 r. w Królestwie Polskim zmieniono nazwę orderu na Order Wojskowy Polski. Dopiero w czasie wybuchu powstania listopadowego przywrócono jego pierwotny wygląd. Po jego upadku car Mikołaj I usunął order.
Virtuti Militari, który zachował 5 klas i kształt krzyża, został przywrócony dopiero w wolnej Polsce na mocy ustawy z 1 sierpnia 1919 r. Dewizą orderu stały się słowa „Honor i Ojczyzna”. Od czasów odzyskania niepodległości Polski order nadal pełnił funkcję najwyższego odznaczenia wojskowego.
Order otrzymało wielu polskich i zagranicznych dowódców wojskowych oraz zwykłych żołnierzy –uczestników m.in. wojny polsko-bolszewickiej, kampanii 1939 r., żołnierzy AK i Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Najmłodszą osobą uhonorowaną odznaczeniem był poległy w walkach z Ukraińcami o Lwów 13-letni Antek Petrykiewicz.
Po 1945 r. order otrzymywali m.in. sowieccy oficerowie oraz funkcjonariusze aparatu terroru PRL. W PRL zlikwidowano kapitułę orderu. Odznaczenie wręczała Rada Państwa (do 1952 r. order nadawał Bolesław Bierut). Skandal wywołało odznaczenie L. Breżniewa orderem Virtuti Militari w 1974 r. W proteście 12 emerytowanych generałów z okresu II Rzeczpospolitej złożyło 3 maja 1976 r. własne odznaczenia jako wota na Jasnej Górze. W wyniku powszechnego oburzenia społecznego pierwszy demokratycznie wybrany prezydent RP Lech Wałęsa anulował te nominacje. Order otrzymały również miasta m.in. Warszawa, Lwów oraz francuskie Verdun. Od momentu ustanowienia orderu odznaczono nim ok. 26 tys. osób.
Anna Malinowska
